نگاه جنسیتی در فرهنگ

 

جامعیت و گستردگی افق اندیشه و دیدگاههای تحلیلی در باره کارکردهای سیاسی، فرهنگی، اقتصادی و اجتماعی زنان از اهمیت ویژه ای برخوردار است. در نظام اسلامی برخلاف نظرات افراط گرایانه فیمینیستی، زنان همسان مردان از تمام حقوق اجتماعی برخوردارند و فلسفه تفاوت های موجود حفظ ارزش و کرامت زنان است، اما تفاوت به معنی تبعیض نیست. مسئولیت پذیری بانوان در نظام آفرینش دارای ابعاد گسترده ای است، مسئولیت پذیری در تربیت فرزندان صالح و شایسته، حسن معاشرت با همسر، تعیین سرنوشت سیاسی - اجتماعی، مشارکت عمومی، دفاع از مملکت و ارزش های اسلامی و حفظ نظام و ... از آن جمله اند. الگوپذیری از سیره عملی نخبگان و انسان های کامل یکی از راه های رسیدن به کمال انسانی است و سیره عملی حضرت زهرا و زینب کبری(س) برترین الگو در تمامی ابعاد زندگی فردی، سیاسی و اجتماعی زنان به شمار می رود. اگر زن مسلمان نقش مادری و تربیتی خود را بخوبی انجام دهد نسل آینده نظام، یک نسل سالم، مؤمن و معتقد خواهد بود که می تواند جامعه دینی را از گزند آفت ها و تهاجمات فرهنگی بیگانگان پاس دارد. از طرف دیگر افزایش بار علمی ـ فرهنگی و تبلیغی بانوان و نوآوری های علمی و پژوهشی به عنوان نیمی از افراد جامعه بسیار حائز اهمیت است چرا که موجبات گسترش و توسعه جامعه اسلامی را فراهم می آورد. زنان در طول تاریخ نشان داده اند که برای دست یابی به اهداف والای انسانی و کمال مطلق از هیچ عملی فروگذار نگشته اند و در حد توان در خدمت خانواده، همسر و اجتماع بوده اند.

یکی از اصلی ترین و محوری ترین ویژگی های روحی و اخلاقی زنان، رعایت عفت و حجاب اسلامی است که سایر فعالیت ها بدان ارزش پیدا می کند. بارزترین مشخصه زن مسلمان ایرانی در نظام اسلام، پاکدامنی، عفت، حجاب و رعایت شئونات اسلامی است که کامل کننده و متمم نقش آفرینی در فعالیت های سیاسی و اجتماعی آنان است. نظام اسلامی که با دگرگونی معجزه آسا در اندیشه عملکرد زنان، جوشش، جنبش، حماسه و ایثار، فداکاری و اخلاص را در کالبد فسرده زن احیا کرد. این قشر بزرگ اجتماع در پرتو عنایات الهی به عنصر فعال، شجاع، آگاه و کارآمد تبدیل گشت و این تحول شگرف انسانی و ایمان بانوان باید مایه عبرت سایر کشورهای اسلامی قرار گیرد تا با الگوپذیری از زن مسلمان ایرانی به آزادی، استقلال و شکوفایی در تمام زمینه های علمی، فنی، آموزشی، هنری و تبلیغی و غیره دست یابند.

زن در اسلام

زنان از منظر آیات آسمانی قرآن کریم شخصیت والایی دارند. قرآن بارها به این ویژگی های او اشاره می کند خداوند می فرماید:

«اِنّ المُسلمینَ و المُسلماتِ و المؤمِنینَ و المؤمِناتِ و القانتینَ و القانِتاتِ و الصّادقینَ و الصّادِقاتِ و الصّابِرینَ و الصّابراتِ و الخاشعینَ و الخاشعاتِ و المُتصدّقینَ و المُتصدّقاتِ و الصّائمینَ و الصّائماتِ و الحافِظینَ فروجهُم و الحافِظاتِ و الذّاکرینَ اللّه کَثیرا و الذّاکراتِ اَعدّاللّه ُ لهُم مَغفِرة و اَجرا عَظیما؛ به یقین، مردان مسلمان و زنان مسلمان، مردان با ایمان و زنان با ایمان، مردان مطیع فرمان خدا و زنان مطیع فرمان خدا، مردان راستگو، و زنان راستگو مردان صابر و شکیبا و زنان صابر و شکیبا، مردان با خشوع و زنان با خشوع، مردان انفاق کننده و زنان انفاق کننده، مردان روزه دار و زنان روزه دار، مردان پاکدامن و زنان پاکدامن و مردانی که بسیار به یاد خدا هستند و زنانی که بسیار یاد خدا می کنند، خداوند برای همه آنان مغفرت و پاداش عظیمی فراهم ساخته است.» در این آیه، خداوند همه اوصافی را که برای مردان ذکر کرده برای زنان نیز ذکر کرده است و این خود دلیلی است بر اینکه اسلام جنسیت را ملاک برتری نمی داند، بلکه برتری در این است که انسان (چه زن و مرد) مطیع خدا و پایبند به فرامین او باشد.

خداوند در آیه دیگری می فرماید:

«وَعَدَاللّه ُ المؤمِنینَ و المؤمناتِ جَنّات تجری مِن تَحتِها الانهارُ خالِدینَ فیها و مساکِنَ طَیِّبَة فی جنّاتِ عَدن و رِضوان مِنَ اللّه ِ اکبَر ذالکَ هُوَالفوزُ العَظیم؛ خداوند برای مردان و زنان با ایمان، باغ هایی از بهشت وعده داده که نهرها از زیر درختانش جاری است؛ جاودانه در آن خواهند ماند.» در این آیه، خداوند پاداش زن و مرد را به طور یکسان ذکر نموده؛ که خود دلیلی بر آن است که مرد هیچ فضیلتی بر زن ندارد وگرنه مردان می بایستی پاداش بیشتر و ویژه دریافت می کردند. نیز در قرآن آمده است:

«... اَنی لا اُضیعُ عَمَلَ عامِل مِنکُم مِن ذَکَر اَو اُنثی بَعضُکُم مِن بَعض؛ من حق هیچ عمل کننده ای از شما را مرد باشد یا زن ضایع نخواهم کرد؛ شما هم نوع و از جنس یکدیگرید.» خدا در این آیه، به عمل صالح مرد و زن اشاره می کند و آن را باعث فلاح، پیروزی و ملاک برتری می داند، چه از ناحیه مرد باشد چه از زن. و نیز هر دو را هم نوع و به یکدیگر وابسته می داند، یعنی همان اندازه که زن به مرد وابسته است مرد نیز به زن وابستگی دارد. در جای دیگر، قرآن به حیات طیبه زن و مرد اشاره می کند و می گوید:

«مَن عَمِلَ صالِحا مِن ذَکَر او اُنثی و هُو مُؤمِن فَلَنُحیِیَنَّه حَیات طَیِّبَة و لَنَجزینَّهُم اَجرَهُم باحسَنِ ما کانوا یَعمَلون؛ هر کس کار شایسته ای انجام دهد، خواه مرد باشد یا زن در حالی که مؤمن است او را به حیاتی پاک زنده می داریم؛ پاداش آنها را به بهترین اعمالی که انجام می دادند، خواهیم داد.»

نیز در آیه دیگر می فرماید:

«و مَن یَعمَل مِنَ الصّالِحاتِ مِن ذَکَر اَو اُنثی و هو مؤمِن فاولئِکَ یَدخُلونَ الجَنَّة و لا یُظلَمونَ نَقیرا؛ و کسی که چیزی از اعمال صالحه را انجام دهد، خواه مرد باشد یا زن، در حالی که ایمان داشته باشد، چنان کسانی داخل بهشت می شوند و کمترین ستمی به آنها نخواهد شد.» در این آیه، همانند آیات قبل، به عمل زن و مرد و پاداش آنها اشاره شده است. علاوه بر این، قرآن بر این نکته تأکید دارد که در اسلام که کمترین ستمی به زنان نخواهد شد و این خود شاهدی است که مکتب اسلام هیچ موقع در مورد زن کمترین ستمی را روا نداشته و شخصیت او را همانند مرد محترم می شمارد همچنین دهها آیه دیگر در قرآن زن و مرد را یکسان مورد خطاب قرار داده و هیچ گاه مرد را بر زن فضیلت نداده است.

در تعدادی از آیات، زن باعث آرامش مرد دانسته شده و بین آنها مودت و رحمت قرار داده شده و همه اینها آیات خداوند معرفی شده است. قرآن در این باره می گوید:

«و مِن آیاتِه اَن خَلَقَ لَکُم مِن اَنفُسِکُم اَزواجا لِتَسکُنوا اِلَیها و جَعَلَ بَینَکُم مَوَدَّة و رَحمَة اِنَّ فی ذالِک لأیات لِقوم یَتَفَکَرون؛ و از نشانه های او اینکه همسرانی از جنس خودتان برای شما آفرید تا در کنار آنان آرامش یابید، و در میان تان مودت و رحمت قرار داد؛ در این نشانه هایی است برای گروهی که تفکر می کنند.» از بررسی و دقت در این آیات روشن می شود که اسلام همان اندازه ای که به مرد اهمیت داده، به زن نیز اهمیت داده است و هر دو تا را براساس ایمان و عمل به طور یکسان پاداش می دهد و هیچ گاه آنها را مورد ستم قرار نداده و کوچک شان نشمرده است.

نیز آمده است:

«... هُنَّ لِباس لَکُم و اَنتُم لِباس لَهُنَّ؛ ... زنان لباس شما و شما لباس آنها هستید.» در این آیه، وابستگی زن و مرد به یکدیگر مطرح شده است؛ یعنی همان اندازه ای که زن به مرد وابسته است، مرد نیز به همان اندازه به او وابسته است. این آیه دقیقا خط بطلانی است برای کسانی که صرفا زن را مستقل نمی دانند و او را وابسته به مرد می دانند.

زن از دیدگاه امام

امام خمینی(ره) با استفاده از روش شناسی فقه پویا نگرشی کاملاً متفاوت و مترقی نسبت به زن را در جامعه ایران ارائه کردند و زمینه مشارکت سیاسی زنان را در عرصه مبارزات ضد رژیم قبل از پیروزی و تثبیت نظام جمهوری اسلامی فراهم آوردند. با مروری هر چند اجمالی بر آثار و اندیشه ها و سیره عملی حضرت امام خمینی(ره) می توان دیدگاههای ایشان در مورد زنان را ذیل سه مقوله جای داد:

ـ تبیین الگوی مطلوب زن مسلمان؛ تأکید ایشان در این زمینه بر محور تبیین شخصیت الگویی بانوی بزرگ اسلام حضرت زهرا(س) و حضرت زینب(س) استوار بود. در این الگوسازی ها به نقش اجتماعی زن مسلمان تأکید می شود که ضمن رعایت قوانین و قواعد اسلامی در اجتماع حضوری مؤثر و تعیین کننده دارد.

ـ توصیف وضعیت عینی و اجتماعی و فرهنگی زمان پیش و پس از انقلاب اسلامی؛ 
اندیشه ایشان در این بخش بر آسیب شناسی وضعیت اجتماعی ـ فرهنگی زنان پیش از انقلاب اسلامی و نیز تبیین جایگاه و نقش ارزشمند زنان مسلمان در نهضت های اسلامی معاصر به ویژه انقلاب اسلامی ایران و در جوامع اسلامی متمرکز می شود.

ـ ارائه راهبردها و رهنمودهای اجتماعی، سیاسی و فرهنگی مربوط به مسئله زنان در راستای موضع گیری خویش نسبت به آنها در برهه های مختلف نهضت اسلامی. نقش زنان در اندیشه اجتماعی ـ سیاسی حضرت امام خمینی را می توان در فرایند حرکت سیاسی یعنی مراحل پیدایش و پیروزی حرکت اسلامی، استمرار و تداوم انقلاب اسلامی، شناسایی و تبیین کرد.

خاستگاه درونی نقش سیاسی زنان مسلمان در شکل گیری نهضت اسلامی، وامدار اصولی مانند اصل آزادی فعالیت سیاسی، مجاهدت انسانی، ایثار و فداکاری، شجاعت، صلابت، حماسه، همت والا و مقاومت و جانبازی، قدرت و

تعهد عفت و عصمت و تحول روحانی آنان، وحدت کلمه و همیاری ایشان با مردان در جریان نهضت و شهادت طلبی آنان است.

نقش زنان مسلمان در پیشگامی و راهبری نهضت اسلامی به ویژه در هماهنگی و دوشادوشی با مردان در جریان شکل گیری نهضت و به ویژه در تحولات فرهنگی ـ اجتماعی فراگیر جامعه در پیروزی نهضت و فرآیند تداوم و استمرار انقلاب اسلامی در چارچوب حکومت اسلامی نیز، سهم بسزایی دارد. زن و مرد هر کدام یک عنصر از سیستم کلان جامعه است و زنان و مردان مجموعه های بزرگتر زیر مجموعه آن سیستم کلان هستند. آنها با ویژگی های خاصی چون شعور، عاطفه، اراده و عملکرد زنانه نقش اجتماعی، فرهنگی، سیاسی و اقتصادی متناسب با عناصر یاد شده بر عهده می گیرند. تأیید این مدعا را در بیانات ایشان این گونه می یابیم «از نظر حقوق انسانی، تفاوتی بین زن و مرد نیست، زیرا که هر دو انسانند و زن حق دخالت در سرنوشت خویش را همچون مرد دارد.»

در اندیشه امام خمینی(ره) زن مسلمان نه تنها قادر به اجرای نقش سیاسی و فرهنگی در جامعه اسلامی است بلکه بخوبی می تواند و می بایست در عرصه های مختلف نیز به گونه ای مؤثر نقش آفرین باشد. نقش زنان مسلمان را می توان همچون یک مدل فرهنگی برآمده از اندیشه دینی و فرهنگ جامعه دینداران و مرتبط با پایگاه معینی دانست که جامعه اسلامی برای زن مسلمان می پذیرد و در نتیجه در برگیرنده طرز تلقی ها، ارزش ها و رفتارهایی است که جامعه اسلامی برای زن یا زنان مسلمانی که آن پایگاه معین را احراز کرده اند تعریف می کند.

 

منابع:
https://hawzah.net/fa/Magazine/View/3992/6243/67303/%D9%81%D8%B1%D9%87%D9%86%DA%AF-%D9%88-%D8%A7%D9%86%D8%AF%DB%8C%D8%B4%D9%87-%D8%B2%D9%86-%D9%88-%D8%AC%D8%A7%D9%85%D8%B9%D9%87-%D8%A7%D8%B3%D9%84%D8%A7%D9%85%DB%8C